Historia każdego narodu  spowita jest gęstszą lub rzadszą zasłoną legend i wielokierunkowych mityzacji.  Im potężniejszy władca, tym ta zasłona silniejsza. Zwłaszcza, gdy panujący wzbudza wiele sprzecznych opinii, gdy współtworzy podstawowy konflikt swych czasów, uwikłany w sieć powiązań nie tylko politycznych.  Jako przykład tych stwierdzeń może  posłużyć postać króla Francji i Nawarry Filipa IV Pięknego  (Le Bel)  w latach 1285 – 1314, zwanego „Królem z żelaza”, uważanego za prekursora  polityki oddzielenia  władzy świeckiej od Kościoła, a jednocześnie nasycającego silnie swą władzę religią.    

                                                     Historia

Filip IV (urodzony w 1268 r. w Fontainebleau)  był synem króla Filipa III, wnukiem Ludwika IX Świętego, fundatora Sainte Chapelle, zdobywcy w czasie nie zawsze udanych krucjat świętej Korony Cierniowej. Prowadził wojny m. in. z Aragonią, kończąc dzieło ojca, a także z Anglią o Gujennę w latach 1295-1297. Powiększył domenę królewską o Nawarrę, Szampanię i Burgundię, podporządkował sobie Flandrię, utrwalił władzę nad Lyonem. W 1306 roku wprowadził edykt nakazujący wygnanie Żydów  z Francji.

Popadł w konflikt z papieżem Bonifacym VIII z powodu opodatkowania duchowieństwa, zakazu wywożenia z kraju świętopietrza i odmowy uczestniczenia w kolejnej wyprawie krzyżowej. Groźba ekskomuniki Filipa ze strony papieża i braku kanonizacji dziadka Ludwika Świętego doprowadziły do spoliczkowania papieża przez królewskiego posła Nogareta oraz do uwięzienia Bonifacego  w Anagni. Wkrótce Bonifacy VIII zapadł na ciężką chorobę i zmarł. Jego  następca Benedykt XI po krótkiej ekskomunice Nogareta rozgrzeszył Filipa IV i jego bliskich. W 1309 roku przeforsował  wybór Francuza na papieża jako Klemensa V, który przeniósł siedzibę papieską do Awinionu. „Niewola” papieska trwała około 70 lat (1309-1377). Jest to szczytowy moment konfliktu władzy świeckiej i duchownej.

W roku 1312 Filip IV skłonił papieża Klemensa V do rozwiązania zakonu templariuszy, obrońców Grobu Świętego,  którzy zostali powołani do tego celu w r. 1118 jako Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona w Jerozolimie przez dziewięciu francuskich rycerzy  na czele z Hugonem de Payns. Ich znaczny majątek przekazany został joannitom. Już od r. 1308 templariusze byli aresztowani, torturowani i zmuszani do fałszywych zeznań, nieraz potem odwoływanych.  Tortury i palenie na stosie naczelnego mistrza zakonu Jakuba de Molaya (ojca chrzestnego królewskiej córki Izabeli, wydanej za króla Anglii Edwarda II)  i czterech jego towarzyszy w marcu  1312 r. spowodowało wezwanie przez płonącego na „sąd Boży” Filipa IV, jego rodziny i Nogareta. W ponad rok po tej klątwie król umarł po upadku z konia na polowaniu w dziwnych okolicznościach.

Legendarna i nadinterpretacyjna historia templariuszy zaczyna się naprawdę w tym momencie. Wkrótce umarł tez papież Klemens V. Liczna rodzina Kapetyngów wymarła także w szybkim tempie. W czternaście lat zmarli bezpotomnie wszyscy synowie Filipa: Ludwik X Kłótnik, Filip V Długi, Karol IV Piękny. W 1328 roku dynastia Kapetyngów przestała istnieć.  

                                                     Legendy i nadinterpretacje

Tyle fakty historyczne. Wiele z nich oplątały legendy i i ich interpretacje, będące czasem nadinterpretacjami.  Działo się tak nie tylko za sprawą powtarzanych ustnie plotek, opinii i  podejrzeń, szukania ukrytych czy symbolicznych sensów zdarzeń, ale i dzięki zapisom w tekstach. Także w tekstach literackich. Fakty najbardziej poczytne zadomowiły się w niejednej legendzie. Jedną z nich jest legenda o wielkiej dynastii Kapetyngów, wywodzącej się od Chlodwiga, w którego żyłach miała płynąć „Graala  krew”. Nadmiar nadinterpretacji tej legendy nie pozwala mówić więcej. Wspaniali królowie tej dynastii jak Karol Wielki czy Ludwik IX Święty  – i u końca – królowie przeklęci.  Legenda o królach przeklętych wiąże się ściśle z legendą o Graalu oraz o obrońcach Grobu Świętego jako o sprawcach przeklęcia. Literackie utrwalenia elementów niektórych legend i faktów historycznych w średniowieczu znane są chociażby z takich tytułów jak „Legenda o królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu” czy „Percewal z Walii czyli opowieśc o Graalu”  Chrétiena de Troyes. Z nowszych ujęć należałoby wymienić chociażby „Krzyżowców”  (1935) Zofii Kossak-Szczuckiej czy siedem tomów „Królów przeklętych” Maurice’a Druona (1955-1977).  Obydwa tytuły właściwe są tu powieściom historycznym, a „historia zapisuje się w literaturze tym, co daje efekt fatalnej konieczności” (Jean-Pierre Remy, L’Histoire et le roman).

Powieść uniwersytecka Umberto Eco pt. „Wahadło Foucaulta” poświęcona templariuszom mówi nie tyle o ich historii, co o ich uczoności, uprawianiu semiozy i hermeneutyki, szukaniu wszędzie sensów ukrytych i „wielkiego planu”, nawet w zapisach, które okazują się nie tym planem, ale  kwitem z pralni. Eco autokrytyczny wobec seniozy uprawianej przez templariuszy i siebie samego  nie odmawiał swym bohaterom mądrości, z pełnym uznaniem pozostając dla ich dokonań także jako budowniczych katedr i wielkich finansistów.

Templariusze uważani za depozytariuszy tajemnego skarbu – Graala – którego sensy były przez wieki, także i w wieku XX, przedmiotem wielu nadinterpretacji, nie przestali istnieć z chwilą ich likwidacji i prześladowań przez Filipa IV. Wielu z nich uciekło, a twierdze Montségur  w Pirenejach  czy w Szkocji miały być ich schronieniami. Znani potem jako masoni mają dalszą swą historię, wolną od przypisywania im w średniowieczu uprawiania pogańskich kultów. Wielu uczonych i artystów od Leonardo da Vinci czy Dantego po Mallarmégo uważa się za ich spadkobierców. 

Bojowość templariuszy w obronie Świętego Grobu, zwycięstwa i klęski aż po ostateczną klęskę pokazuje też Zofia Kossak- Szczucka, wiążąc ich historię z postacią św. Franciszka, który wyjechał do Ziemi św. bronić na swój sposób najwyższej świętości chrześcijan. Fakt ten oplata autorka legendą o wizycie świętego u sułtana, pogromcy krzyżowców, dostrzegającego w postaci Franciszka wartości, których nie umiałby pokonać i nie Saladyn byłby zwycięzcą, lecz Franciszek, gdyby to on stał na czele ostatniej wyprawy krzyżowej. To interpretacja legendy właściwa, eksponująca siłę świętości Franciszka z Asyżu,  bez elementów nadmiaru sensów.

Tak więc historia i legendy splatają się w jedną barwną całość tradycji i kultury chrześcijańskiej Europy, w której Francja – ta „fille aînée de l’Église” (przypomniany mit starszeństwa Francji w Kościele przez naszego papieża Jana Pawła II podczas jego wizyty we Francji) odgrywała kiedyś kapitalną rolę, choć nierzadko za cenę krwi, cierpień, walk i konfliktów.

Korzystałam z wielu filmików francuskich i programów radiowych o Filipie IV (np. Fréquence Médiévale n⁰030, „Philippe Le Bel”; „Au cœur de l’Histoire: Les Rois maudits” Francka Ferranda), za które (także i za filmiki do poprzednich tekstów) serdecznie dziękuję mojej młodszej Koleżance – dr Marii Gubińskiej. Korzystałam też z opracowań historycznych i literackich. 

                                                                                     Regina Lubas-Bartoszyńska