Poświęcenie felietonowej uwagi na tym miejscu osobie ojca Teilharda de Chardin i jego dziełu uzasadniają osobliwość, kontrowersyjność oraz reformatorskie zapędy prac tego jezuity, filozofa, paleontologa, podróżnika i geologa. Ostatnio – także rehabilitujące jego panteistyczne idee religijne słowa papieża Franciszka w Mongolii. Nie bez znaczenia jest też fakt, że ewolucjonizm i panteizm filozofii Teilharda nie pozostał bez wpływu na literaturę europejską i polską. Liczące się jej opracowania dostrzegły te oddziaływania.

Teilhard był osobowością zbliżoną do postaci Pascala, któremu poświęciliśmy już uwagę w związku z jego konwersją. Obydwaj byli Owerniakami, urodzonymi bądź w Clermont-Ferrand (Pascal), bądź w pobliżu stolicy regionu Owernii – jak Teilhard de Chardin w 1881 r. w zamku Sarcenat. A górzysty, pasterski region Owernii jest traktowany przez Francuzów jako zacofany i prymitywny, mimo produkcji opon Michelin w Clermont. Obydwaj myśleli i czuli religijnie, tylko że XVII-wieczny Pascal, pogłębiając swe wejście w jansenizm, omijał jego rafy i nie myślał o reformie Kościoła. Obydwaj, będąc humanistami, zdobyli też wykształcenie ścisłe – matematyczno-fizyczne i uprawiali zawody eksperymentalne. Dla obydwu najwyższy szczyt wulkanicznego Masywu Centralnego – Puy de Dôme – stanowił ulubione miejsce dokonywania ich eksperymentów naukowych. Teilhard od dzieciństwa zbierał powulkaniczne kamienie, z których zbudowana jest gotycka katedra w Clermont-Ferrand. Budowa jej zaczęła się w połowie XIII wieku, a skończyła gotycką fasadą Viollet-le Duca w wieku XIX. Teilhard przyglądał się składnikom tych szaro-czarnych kamieni, szukając w nich minerałów. I ten związek z ukochaną ziemią tłumaczy wątek kultu ziemi w mistycznej, panteistycznej i ewolucyjnej filozofii Teilharda de Chardin.

Felietonowa uwaga o tym kontrowersyjnym myślicielu nie może zapewnić satysfakcjonującej orientacji w jego dokonaniach i propozycjach, zresztą, w istocie swej – niekoherentnych. Może tylko zasygnalizować pewne składniki i hasła jego historiozofii, kontrowersyjnych jej ocen i opinii o Teilhardzie jako o człowieku .

Składniki religijnej filozofii Teilharda:

Teilhardyzm oznacza – jak mówią autorzy prac o tej filozofii -„Jednorodną wizję całościową, stopniowe wzrastanie ludzkości ku ostatecznemu spełnieniu”. Oznacza więc ewolucjonizm wszechświata, stworzonego przez Boga, prowadzący do jedności z Nim. Ewolucję określa Teilhard „rękami Boga, które tworzą tę jedność”. Jedność ma charakter różnorodny, wszak „każdy kawałek kosmosu tworzy tę jedność”. Rozważa też Filozof problem „Rzeczywistości nadprzyrodzonej”, którą określa jako „wyższy etap rozwoju człowieka, a w tym etapie receptory Omegi”, które nie odróżniają poznania naturalnego od Objawienia. Pojęcie punktu Omegi ma u Teilharda de Chardin dwa znaczenia: Chrystusa – jako motoru ewolucji (….) i znaczenie ludzkości, która osiągnęła totalną jedność. Te punkty łączą się – jak twierdzi filozof – u „kresu historii”. Tworzy więc Teilhard „unifikację świata u kresu historii”. Pisząc o „nowym Kościele reformowanym”. który proponuje, wpisuje się w ekumeniczny nurt myśli religijnej. Ale krytyka filozoficzna jest ostrożna w ocenie tego Kościoła i pisze o nim:

„Kościół reformowany” Teilharda de Chardin jest Kościołem ewolucjonisty, pojmującego „prawdę” wieloznacznie, jako efekt biologicznego „gatunku” i rozwoju wszystkich organizmów. Religia Teilharda podważa bowiem uniwersalizm Kościoła, staje się kultem wszechświata w duchu panteizmu. Skupia „Ultraludzkość”, przygotowaną przez  „Neo-Chrystusa”.

Fragmenty opinii całościowych o człowieku i jego dziele:

„To poszukiwacz przygody ludzkiej, metafizyk, wizjoner”. „Życie dziwne, skomplikowane, pseudomistyk dwuznaczny, twórczość pokrętna”. „Jezuita, mason, heretyk”.

Teilhardyzm zaistniał wyraźnie dzięki wstępowi do encykliki Jana XXIII „Pacem in terris” w aspekcie ujęcia człowieka jako kontynuatora boskiego dzieła stworzenia. Ale Jan XXIII krytykował niektóre poglądy Teilharda. „Tak” i „nie” teilhardyzmowi mówią następni papieże, zwłaszcza Paweł VI i Jan Paweł II. Ostatnio – przytoczona opinia papieża Franciszka. Podobnie Instytut Katolicki w Paryżu w setną rocznicę urodzin Teilharda de Chardin w r. 1981. Święte Oficjum natomiast w r. 1962 potępiło większość jego książek (m.in. takich jak „Nauka i Chrystus”,” Fenomen człowieka i środowisko Boże”) oraz zakazało młodzieży sięgania po nie.

Dla nas – Kongresowiczów – teihardyzm stanowi poszerzenie ogólnej wiedzy o kontekstach naszych wysiłków w kierunku poprawy funkcjonowania Kościoła. Nie –  powtarzam – w kierunku dążenia do jakichkolwiek korekt Jego idei, wiary oraz ograniczania boskości Kościoła i jego ludzkiej powszechności.

Korzystałam m.in.:

Wikipedia

M. Karas, Historiozofia Teilharda de Chardin wobec tradycyjnej myśli chrześcijańskiej, Kraków 2012.

Cz. Bartnik, Teilhardowska wizja dziejów, Lublin 1975.

«L’Unité créatrice du monde – Pierre Teilhard de Chardin », film dokumentalny, reż. Caroline Puig-Grenetier, 2018, seria „Documentaire”, KTO TV, styczeń 2023.

Moja osobista wizyta w miejscu urodzenia Teilharda, ściślej – w pobliżu zamku w Sarcenat  – w domu konferencyjnym teilhardystów pod Clermont Ferrand w r. 1980. W celach badawczych.